Lezersrecensie
Nico van der Sijde25 juni 2023
"Checkout 19" van Claire- Louise Bennet kreeg in 2022 veel jubelende vijfsterrenrecensies, en haalde meerdere lijsten van beste boeken van dat jaar. Toch aarzelde ik, omdat ik tegelijk las dat veel mensen er niks aan vonden en helemaal vast liepen in Bennets eigenzinnige stijl en vorm. Maar nu las ik het alsnog, en ik ben gans tevreden.
Het hele boek lang worden we meegezogen in de plotloze innerlijke monoloog van een naamloze vrouwelijke ik- figuur, die vooral heel veel leest en heel veel schrijft en ons daar op onnavolgbaar fragmentarische wijze van alles over vertelt. Maar over zichzelf zegt ze verder heel weinig: alleen dat ze literatuur gestudeerd heeft, dat ze in Londen en Ierland gewoond heeft, meerdere - misschien soms wat narcistische- vriendjes gehad heeft, en uit een arbeidersmilieu afkomstig is. Allemaal biografische achtergronden die ook gelden voor Claire- Louise Bennet zelf. En toch is dit "Checkout 19" geen autobiografie, omdat de (auto)biografische achtergronden ons alleen via fragmentarische terzijdes worden opgediend, en totaal overwoekerd worden door de associatieve erupties van de ik- figuur. In die erupties laat ze ons op vaak onnavolgbaar meeslepende wijze zien hoe ze, al tekenend en krabbelend in haar aantekeningenschrift, ineens woorden en zinnen ziet ontstaan die haar tot in het diepst van haar wezen verrassen. En die vaak tot een totale doorbraak leiden in haar blik op zichzelf en de wereld, al blijft de diepere betekenis van die doorbraak steeds in mysteriën en raadselachtige schaduwen gehuld. Maar precies dat is waar het haar om gaat: het ondoorgrondelijke mysterie, het bodemloze raadsel. En daarmee ook de articulatie van haar eigen identiteit, maar dan wel de onpeilbare identiteit van de buitenstaander die geen vaste vorm kan en wil krijgen in de conventies van deze wereld. De articulatie dus van haar diep verborgen, door geen enkele rationele blik te peilen ik. Precies daarnaar is ze steeds op zoek als ze tastend, tekenend en zoekend schrijft. En ook als ze het werk leest van met name vrouwelijke auteurs met een al even indringende buitenstaandersblik, zoals Plath, Sexton, Lispector en Quin. Dit hele boek draait dus om een ik- figuur die haar ik voortdurend al schrijvend en lezend vormgeeft, ontdekt en herontdekt. En die de ongrijpbare raadselachtigheid van dat ik voortdurend benadrukt door het associatieve en fluïde gehalte van haar proza. Bovendien, je weet bij Bennet niet wat je leest: is het nou een fragmentarische roman, een bundel van grillig aaneengeregen verhalen, een verzameling van volkomen eigenzinnige essays, of dat alles tegelijk? "Checkout 19" is dus niet alleen fluïde en associatief, maar ook ongrijpbaar veelvormig. Net zo veelvormig als de ik-figuur die zich in dat veelvormige proza aan ons toont.
"Checkout 19" begint met een significant, aan "Malina" van Ingeborg Bachmann ontleend motto: "Believe me, writing is insanity, it arises out of our insanity. It also has to do with turning pages, with hunting from one page to the other, with flight, with complicity in an absurd, gushing effusion, with a vile overflow of verse, with insuring life in a single sentence, and, in turn, with the sentences seeking insurances in life". Precies deze koortsachtige "insanity" komt ons in meerdere intens- koortsachtige zinnen tegemoet: niet voor niets zegt de ik- figuur meerdere malen dat ze weinig "sense of narrative" heeft (dus weinig gevoel voor narratieven met een logisch plot), niet voor niets zegt ze enkele malen dat juist surrealistische "ruptures in reality" haar fascineren, niet voor niets bewondert ze de ongevormde chaos in de flat van haar grootmoeder omdat dit "a trove of disparate objects" is, "some mysterious, some commonplace, some utterly defunct [...]. I suspect that the Comte de Lautréamont, macabre poet and darling of the surrealists [...], would in fact have felt exactly at home in my grandmother's flat exactly as it was since, as far as he was concerned, a sewing machine and an umbrella upon an operating table was a chance encounter of some considerable beauty". Niet het harmonische en logisch verlopende verhaal staat voor de ik- figuur voorop, maar de discontinuïteit van ongerijmde en niet bij elkaar passende fragmenten. De ongerijmde "ruptures in reality". De gulpende "insanity" van een stijl die zich aan geen enkele conventie wenst te houden. Of allerlei surrealistische grilligheden vol van ongrijpbare lichtheid. Of cryptische en complexe beelden die de ik- figuur steeds opnieuw onderzoekt en die bij elk onderzoek weer nieuwe raadselen oproepen. Of de bijna orgiastische en met alle morele wetten brekende werelden, die zich in haar verbeelding ontvouwen net nadat ze "Voorbij goed en kwaad" van Nietzsche cadeau kreeg.
Kortom: de ik- figuur toont zich alleen via haar hoogst onorthodoxe lees- en schrijfervaringen, of via de onnavolgbare grillen van haar verbeelding, en ze geeft verder nauwelijks iets over zichzelf prijs. En wat ze over zichzelf vertelt heeft dus de vorm van "ruptures" en "insanity", en van zinnen op drift die de vormloze chaos zoeken. Want juist dat past, denkt ze, bij haar vrouwelijke en fluïde identiteit. Niet voor niets oppert ze: "[T]he impulse to release a thing into the drift is [perhaps] a female one. Perhaps I consider that impulse exclusively female because I understand it to be an immemorial tremor, somewhere between rebellion and collapse. Not quite knowing how to rebel, but nonetheless wanting to, very very much. Or perhaps we are all perfectly well acquainted with the available ways by which we outwardly demonstrate dissent, but we notice in them the same stereotypical connotations that bind us to the very position we are desperate to cast off. Perhaps there is only the abyss. Formless and interested". Hier oppert de ik- figuur dus, in mijn beleving, dat de door haar verkozen vormloosheid- ook de gefragmenteerde vormloosheid van haar eigen stijl en vorm- een nadrukkelijk protest is tegen de door mannen gedomineerde conventies. Een protest dat deels intense onmacht is: wanhopig graag willen protesteren, maar niet weten hoe, omdat de gebruikelijke stijlmiddelen hopeloos ontoereikend zijn. Precies die vertwijfelde spanning manifesteert zich dan in haar nadrukkelijk anti- conventionele, totaal ongrijpbare wijze van schrijven. Tegelijk is die ongrijpbaarheid volgens mij echter ook een omarming van de vormloze afgrond, en dus een affirmatie van de niet in woorden te vatten identiteit van de ik- figuur. En van de totaal ontbrekende samenhang van de wereld in haar hoofd en om haar heen.
Precies dat verklaart volgens mij ook haar mateloze bewondering voor de jong gestorven avantgardistische schrijfster Ann Quin. Veelzeggend vind ik bijvoorbeeld de volgende lyrische passage over het oceanische in Quins werk: "The waters of the shifting oceans give palpability to the ultimate ontological fantasy- that it is possible to be boundless and permeable while holding to one's essence, one's 'first shape'. Perhaps, according to how she saw and took part in the world, Ann Quin wasn't so much killing herself when she went under the waves as luxuriating in her primary generative contours- 'Death reunites us with ourselves', said Sartre, a quote Quin apparently knew and approved of". Wie weet, zo oppert de ik- figuur, was Quins zelfgekozen verdrinkingsdood dus geen zelfmoord, maar overgave aan het vloeiende en oceanische. En Quins erg vloeiende, ongrijpbare, gefragmenteerde, en alle grenzen oprekkende stijl is volgens de ik- figuur bovendien een manier van schrijven die helemaal past bij haar leven als buitenstaander in een vormloos sociaal leefmilieu: "If your immediate locale doesn't offer you very much in terms of dependable boundaries it's not entirely inconceivable is it that you'll end up writing a kaleidoscopic sort of prose that is constantly shuffling the distinction between objects and beings, self and other, and conceives of the world in terms of form and geometry, texture and tone. The walls are paperthin. You rarely have any privacy. And neither do you have the safety nets, the fenders, the filters, nor the open doors which people from affluent backgrounds enjoy from day one".
Liefhebbers van een strak verhaal met kop en staart kunnen "Checkout 19" beter ongelezen laten. Veel mensen zullen bovendien vinden dat die ik- figuur te veel aan navelstaarderij doet. Maar ik werd elke pagina weer aangenaam verrast: door de grillige rijkdom van alle associaties en verhaalwendingen, door de voortdurende stijlwisselingen, en door de wijze waarop Bennet diverse genres en stijlregisters voortdurend vermengt. Bovendien vond ik mooi om te volgen hoe de ik- figuur met haar zo bodemloos vreemde stijl en vorm steeds de raadselen omcirkelt van haar eigen verhulde en niet in conventies te vatten ik. Dit is pas de tweede roman van Claire- Louise Bennet, en ze is nog jong: ik kijk reikhalzend uit naar nieuw werk van haar!
25
